Wspieranie rozwoju samooceny u dzieci – część III

W poprzednich częściach omówiłam źródła samooceny dzieci i rolę rodziców w rozwijaniu przez nie samooceny – można o nich przeczytać tutaj. Poniżej omawiam rolę nauczycieli w tym procesie oraz proponuję wskazówki przydatne w codziennej pracy z dziećmi. 

Nauczyciele pełnią ważną rolę w edukowaniu dzieci na temat urządzeń ekranowych. Często wykorzystują w pracy z dziećmi rzutniki czy tablice multimedialne. W ten sposób pokazują, że mogą one służyć nie tylko do rozrywki, ale też do nauki. Jednocześnie nauczyciel korzystając z telefonu czy komputera w obecności dzieci modeluje używanie tych urządzeń. W ten sposób dzieci także się uczą, że urządzenia ekranowe oraz Internet mogą być wykorzystywane w różny sposób. W związku z tym ważne jest przestrzeganie zasad bezpieczeństwa. Przydatne mogą być wskazówki obecne w „Kreatywnej profilaktyce dla najmłodszych. Poradniku dla realizatorów zajęć” na stronie Kampanii. Jednocześnie działania nauczyciela – takie jak uwzględnianie indywidualnych potrzeb każdego dziecka, pomaganie mu w rozwijaniu poczucia kompetencji, a także budowaniu wspierających, opartych na szacunku relacji z dorosłymi i rówieśnikami – będą pełniły ważną rolę w rozwijaniu przez dziecko pozytywnej samooceny. Wiążą się one także z tworzeniem zasobów istotnych w kontekście korzystania z cybermediów. 

Dziecko w grupie a rola nauczyciela

Nauczyciel pełni ważną rolę w kształtowaniu pozytywnej samooceny. Ma on okazję tworzyć odpowiednią atmosferę dla dziecięcych doświadczeń, pomagać im w budowaniu poczucia sprawczości i kompetencji. Robić to może nawiązując opartą na życzliwości relację z każdym z dzieci, ale także nie porównując ich ze sobą i wspierając je w rozwijaniu relacji między nimi. 

W celu budowania wspierającej relacji warto:

• już na etapie adaptacji starać się o tworzenie więzi osobno z każdym z dzieci;
• poświęcić krótki czas w trakcie dnia na zapytanie dziecka o jego dzień, zainteresowania czy nastrój;
• dawać każdemu dziecku tyle czasu na naukę nowych umiejętności, ile go potrzebuje;
• wspierać dziecko w procesie uczenia się – pytając, czego potrzebuje („Czy mogę ci jakoś pomóc?”, „Czego potrzebujesz, aby dokończyć/wykonać to zadanie?”), a jeśli dziecko ma trudności ze wskazaniem – pytając „Czy mogę ci coś zaproponować? A co by było, gdyby zrobić tak… Jak myślisz?”;
• elastycznie reagować na indywidualne potrzeby dzieci, np. stwarzając możliwość zaspokojenia potrzeby ruchu w trakcie zajęć krótką gimnastyką, dając możliwość wybrania innej formy relaksu niż drzemka, akceptując wybór dziecka, co do ilości i rodzaju spożytego jedzenia;
• doceniać wysiłek, który dziecko wkłada w pokonywanie trudności („Widzę, że bardzo się starasz.”, „Widziałam, że włożyłeś dużo wysiłku w kreślenie po śladzie.”);
• zastępować pochwały („Super”, „Świetnie, wow”) pochwałą opisową lub zachętą („Widziałam, jak uważnie słuchałeś czytanej historii.”, „Doceniam twoją pomoc w zebraniu kredek ze stołów.”);
• dawać wybór („Wolisz zrobić tę pracę na niebieskiej czy czerwonej kartce?”);
• akceptować i nazywać emocje dziecka („Widzę, że jesteś rozzłoszczona, bo twoja wieża z klocków się zawaliła.”, „Chyba jesteś smutny, bo chciałeś, żeby wszystkie auta ruszyły równocześnie.”);
• uczyć radzenia sobie w sytuacjach trudnych – poprzez nazywanie emocji („Widzę, że chyba bardzo rozzłościło cię, gdy wieża się zawaliła.”, rozmowę („Co możemy zrobić, abyś się lepiej poczuła?”) czy zaproponowanie sposobu regulacji emocji („Widzę, że jest ci smutno. Może chciałabyś usiąść obok mnie lub przytulić się do misia?”), a później także zachęcanie do rozmowy na temat danej sytuacji oraz wyciągania wniosków;
• mówić o zachowaniu, a nie o tym, jakie jest dziecko (szczególnie ważne jest unikanie słowa „niegrzeczne”) – „Nie zgadzam się na bicie innych. Co możesz powiedzieć, gdy chcesz się bawić czyjąś zabawką?;

Jednocześnie w celu wspierania budowania relacji dzieci między sobą oraz unikania porównań warto:

• pokazywać sposoby na rozwiązanie konfliktu (np. ukazując różne perspektywy, szukając wspólnie rozwiązań – w ten sposób dzieci będą się uczyły słuchania siebie nawzajem, szacunku, rozwijały kreatywność i sprawczość);
• unikać porównywania (jeśli dzieci same będą to robiły, warto odnieść się do faktów, np. gdy jedno z dzieci mówi „A ja rozłożyłam łyżki szybciej niż Jaś!”, można powiedzieć „Doceniam waszą pomoc w przygotowaniach do obiadu.”).
• uczyć dzieci wdzięczności i doceniania siebie nawzajem – przede wszystkim najpierw przez modelowanie („Doceniam twoją pomoc w…” „Jestem ci bardzo wdzięczna za…);
• wprowadzać zabawy integracyjne (np. wspólne tworzenie budowli, rysunku, zabawy ruchowe, muzyczne);
• wyznaczać dzieciom zmienne role w grupie, dzięki czemu będą się czuły jej ważną częścią – mogą być to role związane z dbaniem o wspólną przestrzeń (np. rola opiekuna roślin, poszukiwacza zaginionych kredek), a także o siebie nawzajem (np. tutoring rówieśniczy);
• stwarzać dzieciom możliwość pokazania swoich zainteresowań i mocnych stron – w codziennych aktywnościach, bez zachęcania do rywalizacji i porównywania się (np. w konkursach lub zawodach). Do mocnych stron należeć mogą nie tylko wiedza i umiejętności dydaktyczne, ale także: budowanie i konstruowanie, wymyślanie kreatywnych zabaw, szukanie rozwiązań itd.

Współpraca z opiekunami

Zgodnie z czterema źródłami samooceny bardzo ważnym środowiskiem dla rozwoju dziecka jest system rodzinny. Dlatego istotne jest, aby nauczyciele współpracowali z opiekunami dzieci – także w obszarze wspierania rozwoju obrazu samego siebie. Mogą to robić zarówno poprzez dzielenie się swoimi sposobami pracy z dziećmi, jak i zachęcając do podejmowania konkretnych działań. 

Bardzo ważne jest, aby nauczyciele nie przekazywali opiekunom w obecności dziecka informacji na temat jego funkcjonowania – warto umówić się wcześniej na inny kanał komunikacji. Nawet informacje, które pozornie nie są negatywne, mogą kierować uwagę dziecka na wybrane aspekty jego funkcjonowania, w których będzie ono czuło oczekiwania nauczycieli czy opiekunów. Jednymi z takich tematów są te związane z fizjologią – ile dziecko spało, zjadło. Nie tylko informacje przekazywane werbalnie, ale przede wszystkim sygnały niewerbalne mogą pokazywać dziecku, czy np. to, że nie dokończyło dzisiaj zupy, podoba się osobom dorosłym, czy nie. Może wiązać się to z tym, że w przyszłości dziecko będzie podejmować te zachowania, które były przez opiekunów ocenione pozytywnie (może np. jeść wszystko, co ma nałożone, chociaż nie jest głodne lub korzystać z toalety „na zapas” przed wyjściem z domu, mimo że nie czuje takiej potrzeby). Warto jednak, aby dzieci – także w obszarze fizjologii – rozwijały świadomość siebie (w tym swojego ciała) oraz sprawczość.

Ważnym aspektem jest także to, jakie informacje przekazywać opiekunom. Warto, aby nauczyciel w atmosferze życzliwości i uważności skupiał się przede wszystkim na faktach. Istotne jest unikanie ocen, porównań, a także sugerowanie konkretnych diagnoz (np. medycznych czy psychologicznych). Pomocne może być skupienie na poszukiwaniu rozwiązań, ale takich, które mieszczą się w możliwościach opiekuna. Często nie obserwuje on w domu zachowań opisywanych przez nauczycieli. Może tak być z wielu powodów, do których należą między innymi:

• odmienne warunki np. sensoryczne (m.in. ilość i natężenie dźwięków);
• bliskość relacji z dorosłym;
• możliwość szybkiego i adekwatnego dostosowania warunków do potrzeb dziecka (zarówno fizjologicznych, takich jak sen czy jedzenie, ale także emocjonalno-społecznych – jak okazywanie czułości czy indywidualna zabawa);
• obecność innych dzieci.

Z tego powodu opiekunowie niejednokrotnie nie uczestniczą wraz z dzieckiem w sytuacjach, które mogą pojawiać się w przedszkolu. Warto więc proponować opiekunom wspieranie dzieci w obszarach, na które mają wpływ. Z tego powodu, gdy dziecko bije inne dzieci, bardziej konstruktywne może być zaproponowanie opiekunom, w jaki sposób mogą pomagać dziecku rozwijać regulację emocji (uwzględniając jednocześnie normy rozwojowe) niż zachęcanie ich do rozmawiania z dzieckiem o konkretnej sytuacji z przedszkola z wyjaśnieniem, dlaczego to zrobiło. 

Rodzice i nauczyciele wspólnie mogą w dużym stopniu przyczyniać się do tworzenia dzieciom bezpiecznego, akceptującego środowiska, w którym będą mogły one poznawać siebie i rozwijać się.

Czasami dziecko potrzebuje wsparcia w rozwijaniu adekwatnej samooceny. Sygnały, na które warto zwrócić uwagę, zostały opisane w poprzednim tekście, do którego odnośnik znajduje się tutaj.

---

Czy ten artykuł był: