Jak wspierać rozwój poznawczy dziecka?

Self-Reg to metoda zarządzania stresem, napięciem, nieprzyjemnymi emocjami oraz energią.

Więcej pisałam o niej w artykule dotyczącym dbania o biologiczne potrzeby dziecka. Metoda ta pomaga rodzicom wspierać dzieci w radzeniu sobie ze stresem i trudnymi emocjami. Wspieranie dziecka w duchu Self-Reg z czasem pozwala mu rozwinąć umiejętność samoregulacji.

Osoba posiadająca taką umiejętność potrafi samodzielnie pomóc sobie w osiągnięciu dobrego samopoczucia. Lepiej rozumie swoje emocje oraz działanie stresu. Potrafi sprawniej się uczyć i pracować, ale też odpoczywać. Troszczy się o swoje zdrowie i częściej odczuwa przyjemne emocje. Jest również w stanie tworzyć dobre, głębokie i pełne empatii relacje z innymi. Oczywiście, w okresie przedszkolnym bądź wczesnoszkolnym dziecko nie jest w stanie w pełni rozwinąć tych wszystkich umiejętności. Może natomiast rozpocząć ich naukę w towarzystwie wspierającego rodzica.

Wyzwania związane z rozwojem poznawczym

W Self-Reg mówi się o pięciu ważnych obszarach w życiu każdego człowieka. Szczegółowo opisałam je we wspomnianym artykule. Każdy z nich może wpływać na zwiększanie dziecięcego stresu. Dzieje się tak, jeśli np. w ramach jakiegokolwiek obszaru przed dzieckiem stawia się zbyt wiele wymagań bądź są one niedostosowane do jego możliwości. Inną przyczyną stresu dziecka mogą być niezaspokojone potrzeby dotyczące którejś ze sfer.

Jednym ze wspomnianych obszarów jest obszar poznawczy, czyli uczenie się i odkrywanie świata. Łączy się on z myśleniem, uwagą, pamięcią, rozwiązywaniem problemów itd. Jest to ta część rozwoju dziecka, która dla wielu rodziców jest bardzo ważna.

Wielu z nich zastanawia się nad wpływem korzystania z urządzeń ekranowych na rozwój poznawczy ich dzieci. Badania nie dają tu jednoznacznych odpowiedzi. Dokonany przez naukowców z Chin, Hongkongu i Australii przegląd badań prowadzonych w latach 2000-2023 dotyczył wpływu urządzeń ekranowych na mózg dzieci do dwunastego roku życia. Naukowcy przyjrzeli się 33 badaniom. 23 badania wykazały, że urządzenia te mają wpływ na rozwój mózgu. W przypadku 15 z nich wpływ ten był negatywny. 2 badania dały mieszane wyniki, zaś 6 wykazało, że urządzenia te mogą wpływać pozytywnie na rozwój poznawczy dzieci.

Analiza badań pokazała m.in., że duża ilość bodźców płynących z ekranów oraz związana z nimi wielozadaniowość mogą negatywnie wpływać na pamięć oraz koncentrację uwagi u dzieci. Może to przeszkadzać w nauce. Istnieją również badania, które pokazują, że granie w gry wideo może poprawiać pewne umiejętności dzieci. Zalicza się do nich głównie planowanie, tworzenie, kontrolowanie, celowe działanie itd. Wysokiej jakości gry mogą poprawiać rozwój funkcji poznawczych. Natomiast gry nieodpowiednie dla wieku dziecka oraz używanie ich przez zbyt długi czas może negatywnie wpływać na rozwój poznawczy dziecka.

---

Warto wspomnieć również o badaniach, które wskazują, że wczesne rozpoczęcie korzystania z urządzeń ekranowych może opóźniać i osłabiać rozwój samoregulacji emocjonalnej. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy urządzenia te wręczane są dziecku w celu odwrócenia jego uwagi od trudnej sytuacji.

Silny wpływ na rozwój poznawczy dziecka ma ilość i jakość jego kontaktów z innymi osobami. Dzieci, które wiele czasu spędzają na korzystaniu z urządzeń ekranowych, zwykle mają tych kontaktów zbyt mało.  

Czasem zdarza się również, że dorośli mają wobec dzieci zbyt duże oczekiwania w sferze nauki i poznawania świata. Zdarza się np., że wymagają, aby dzieci koncentrowały się na zadaniu dłużej, niż są w stanie. Mogą również wymagać od dzieci zachowań, które nie są zgodne z ich potrzebami.

Warto głębiej zastanowić się nad słowami Stanleya Greenspana, amerykańskiego psychiatry: Niektóre dzieci możesz poprosić albo żeby były spokojne i ciche, albo żeby uważały, i musisz zdecydować, co jest dla ciebie ważniejsze.

Niezaspokojone potrzeby dziecka mogą sprawiać, że będzie się ono zachowywało w trudny dla dorosłego sposób. Oto przykład takiej sytuacji:

Zosia (7 lat) przynosi swojej mamie książkę i prosi, aby jej poczytała. Mama chętnie zgadza się i rozpoczyna czytanie. Kiedy mama była małą dziewczynką i słuchała opowieści, zwykle spokojnie siedziała lub leżała. Lubiła ten stan spokojnego zasłuchania i bezruchu. Zosia zaś od urodzenia jest bardzo energiczną dziewczynką, która lubi być w ruchu. Kiedy mama czyta, Zosia podskakuje, chodzi po pomieszczeniu, bierze do ręki zabawki, podrzuca nimi. Mama czuje coraz większą irytację. W jej przekonaniu takie zachowanie oznacza, że córka nie słucha. Upomina więc Zosię i co chwilę prosi ją, aby „usiadła spokojnie”. Zosia wykonuje polecenia mamy. Jest jednak w stanie pozostawać bez ruchu tylko przez chwilę, po czym wraca do przerwanych aktywności. Kiedy mama kolejny raz mówi: „Zosiu, usiądź spokojnie!”, Zosia siada, ale po chwili wykrzykuje: „To głupia książka! Nie chcę jej! Ciągle się na mnie złościsz!”. Mama nie rozumie, co się właśnie wydarzyło. Córka sama wybrała przecież jedną ze swoich ulubionych książek.

Koncentracja – zmartwienie wielu rodziców

W zależności od wieku, etapu rozwojowego i osobistych cech dzieci potrafią koncentrować uwagę przez określony czas. Wraz z rozwojem układu nerwowego dziecka jest ono w stanie koncentrować się przez coraz dłuższy czas. Niektóre podręczniki podają, że dzieci w wieku 5-6 lat potrafią bawić się w skupieniu ok. 40 minut. Mogą również uczestniczyć w zajęciach edukacyjnych z wykorzystaniem tzw. uwagi dowolnej przez ok. 20 minut. Uwaga dowolna polega na świadomym skupianiu jej na czymś. Obecnie mówi się jednak o tym, że wśród uczniów czas wykorzystywania przez nich uwagi dowolnej może być krótszy.  

Dzieci różnią się od siebie możliwościami w zakresie koncentrowania uwagi. Są dzieci, które z różnych przyczyn potrzebują stale być w ruchu. Mogą też zachowywać się gwałtownie, głośno i szybko. W niektórych sytuacjach takie zachowanie bywa odbierane przez dorosłych jako „niegrzeczne”.

Self-Reg przypomina, że trudne zachowania dzieci najczęściej nie wynikają z ich złej woli. Ich przyczyną bywa przeciążenie systemu nerwowego. Może być on obciążony z powodu trudności z odbieraniem wielu „atakujących” dziecko bodźców. Trudności z utrzymaniem ciała w bezruchu, wiercenie się, kołysanie, machanie rękami itd. mogą być objawami takiego przeciążenia.

Tego dnia, gdy Zosia przyniosła mamie książkę, dziewczynka chwilę wcześniej wróciła ze szkoły. Był wrzesień, początek pierwszej klasy. Każdy dzień był pełen przygód, wyzwań, ale i napięć. Zosia poznawała nowe koleżanki i nowych kolegów, a także reguły – inne niż te, które obowiązywały w przedszkolu. To wszystko sprawiało, że jej „zwyczajna” energiczność nasilała się. Książka miała być dla niej przyjemnym relaksem i formą odpoczynku. Kiedy mama upominała ją, dziewczynka usilnie starała się kontrolować swoje ciało. Kosztowało ją to jednak wiele energii. Napięcie płynące z rozpoczęcia roku szkolnego, próby kontrolowania ciała przy jednoczesnym słuchaniu lektury – to wszystko okazało się dla Zosi zbyt obciążające. W efekcie pojawił się wybuch emocji.

Co mogłaby zrobić mama Zosi widząc, że jej córka ma trudności w skoncentrowaniu się na czytanej bajce? Przede wszystkim zaakceptować, że jej dziecko potrzebuje być w ruchu. Oczywiście, ważne jest znalezienie rozwiązania dobrego dla obu stron. Jeśli mamie trudno jest skoncentrować się na czytaniu, kiedy jej córka biega, może zaproponować jej słuchanie opowieści na dmuchanej piłce. Dziewczynka mogłaby kołysać się na niej i w ten sposób zaspokajać potrzebę ruchu. Ważna jest również umiejętność zauważania sytuacji, które powodują wzrost napięcia u dziecka, a tym samym jego ruchliwości. W czasie, gdy Zosia przyzwyczaja się do dużych zmian, rodzice nie powinni oczekiwać od niej, że będzie potrafiła koncentrować się tak długo, jak zdarzało się to wcześniej. W takim okresie ważne jest również to, by ograniczać zbędne bodźce, m.in. te płynące z urządzeń ekranowych. Pomocne może okazać się spędzanie czasu w rodzinnym gronie, spokojna zabawa, spacer, ruch na świeżym powietrzu. Istotne jest także dbanie o sen i zdrowe odżywianie dziecka.

Jak wesprzeć rozwój poznawczy dziecka uwzględniając jego potrzeby?

• Pamiętaj o tym, że możliwości poznawcze, czyli możliwości koncentrowania uwagi, zdobywania wiedzy itd., są silnie związane z ciałem dziecka. Oznacza to, że dziecko musi czuć się dobrze w swoim ciele, aby móc uczyć się i poznawać świat. Brak zaspokojenia potrzeb dziecka prowadzi do pojawiania się u niego trudnych emocji. Emocje te odczuwane są w ciele, np. jako ból brzucha, głowy, brak apetytu czy trudność w „usiedzeniu w jednym miejscu”. Niezaspokojone potrzeby i trudne emocje wpływają negatywnie na możliwość przyswajania wiedzy. Jeśli dziecko jest niewyspane, głodne, czuje się osamotnione, nie ma zaspokojonej potrzeby ruchu czy kontaktu z innymi, uczenie się będzie znacznie utrudnione.
• Obserwuj swoje dziecko i poznawaj je. Zaakceptuj to, jakie jest. Jeśli, podobnie jak Zosia, potrzebuje być w ruchu, postaraj się mu to umożliwić. Zwykle bieganie po klasie w trakcie zajęć nie jest dozwolone. Jednak często dziecku wystarcza prostsza forma ruchu, która nie rozprasza innych uczniów. Może ono np. ugniatać w dłoni przeznaczoną do tego zabawkę. Dobrze jest poszukiwać tego rodzaju rozwiązań wspólnie z nauczycielami dziecka i wprowadzić je zarówno w domu przy nauce, jak i w szkole podczas lekcji. Pomocne może okazać się również proszenie dziecka o wykonanie niewielkich zadań wymagających ruchu. Może to być starcie tablicy czy rozdanie materiałów. W domu, kiedy dziecko trenuje np. pisanie literek, pod jego stopami można położyć miękką zabawkę do ugniatania. Innym sposobem jest przywiązanie do nóg krzesła elastycznej taśmy do ćwiczeń. Dziecko może naciskać na nią nogami.
• Dobrze jest nauczyć się wspólnie z dzieckiem rozpoznawać sytuacje, które zwiększają jego stres. W obszarze uczenia się czynnikiem wywołującym stres jest np. dostarczanie dziecku zbyt wielu informacji naraz. Może to być także zbyt szybkie lub zbyt wolne tempo mówienia czy stawianie przed dzieckiem zbyt trudnych zadań. Napięcie w dziecku może wywołać również nieciekawy sposób przekazywania mu informacji. Kiedy potrafimy rozpoznać zdarzenia, które wywołują napięcie u dziecka, możemy je ograniczać. Rozumiejąc, że dana sytuacja, np. uczenie się nowej rzeczy, była dla dziecka trudna, będziemy pamiętać o zapewnieniu mu odpoczynku.
• Warto wspierać dziecko w nauce rozpoznawania tego, co chce mu powiedzieć jego własne ciało. W tym celu dobrze jest mówić:
  • Widzę, że coraz trudniej jest ci się skupić. Częściej zerkasz za okno i coraz bardziej złościsz się, kiedy popełniasz błąd. Czy czujesz się zmęczony? Być może dobrze byłoby zrobić przerwę i odpocząć?
  • Ziewasz i wydajesz się znużona. To był długi dzień. Myślę, że potrzebujesz położyć się spać.
  • Widzę, że po zabawie na placu zabaw masz więcej energii i lepszy humor.
  • Ooo, spałaś dziś aż 9 godzin! Czy dobrze widzę, że łatwiej jest ci wykonać to zadanie, gdy masz za sobą dobrą noc?
• Okazuj swojemu dziecku wiele wsparcia, życzliwości i zrozumienia. Ono dopiero poznaje świat. Wiele rzeczy wydaje mu się trudnych i skomplikowanych, wielu może również nie rozumieć. S. Shanker, twórca Self-Reg, mówi o tym, że dziecko, które ma trudności w nauce i rozumieniu świata, odczuwa je jakby schodziło w dół po stromych schodach, nie trzymając się poręczy lub pisało list używając „nie tej” ręki.
• Jeśli dziecko ma z czymś trudność, nie stosuj nacisku, kar, wyśmiewania czy zmuszania. Są dzieci, które mają problemy np. z nauką czytania czy liczenia. Inne mogą mieć trudności w nauce zasad zachowania podczas wspólnej zabawy. Naturalną reakcją dziecka jest unikanie czynności, które sprawiają mu kłopot. Zachęcaj i wspieraj dziecko w rozwijaniu umiejętności, które nie są dla niego łatwe. Nie wywieraj presji, za to świętujcie najdrobniejsze sukcesy. Pamiętaj o zapewnianiu dziecku odpoczynku, ponieważ wykonywanie czynności sprawiających trudność kosztuje je wiele energii.
• Dbaj o samopoczucie dziecka. Trudne emocje jak lęk, złość czy smutek, zmniejszają zdolność uczenia się i poznawania świata. Zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa jest tu bardzo ważne.
• Pamiętaj o tym, że urządzenia ekranowe mogą wywierać zarówno dobry, jak i negatywny wpływ na rozwój poznawczy dziecka. Dzieci chętnie sięgają po nie, ponieważ pokazują one treści w atrakcyjny sposób. Dostarczają również rozrywki, mogą pomagać w nauce, umożliwiają utrzymywanie kontaktu z innymi oraz dają szybki dostęp do informacji. Jako rodzic staraj się przestrzegać w tej kwestii zaleceń specjalistów. Możesz przeczytać o nich na stronie kampanii Pierwsze kroki w (cyber)Świecie. Pamiętaj zwłaszcza o tym, że dzieci w wieku od 2 do 5 lat mogą korzystać z urządzeń ekranowych do godziny dziennie, a dzieci od 5 do 12 lat do dwóch godzin dziennie. Treści, z jakich korzysta dziecko, powinny być dostosowane do jego wieku oraz oglądane w towarzystwie rodzica. Istotne jest również odłożenie ekranów co najmniej na godzinę przed snem. Nie należy używać ich do uspokajania dziecka, karania, nagradzania bądź odwracania jego uwagi. Przestrzeganie zaleceń jest ważne, ponieważ urządzenia ekranowe mogą przeszkadzać dziecku w nauce i odkrywaniu świata. Robią to m.in. poprzez: zmniejszanie czasu na naukę, ruch i kontakty „na żywo”, pogarszanie uwagi, zakłócanie snu, negatywny wpływ na zdrowie psychiczne. Przestrzeganie zaleceń pozwala uniknąć tych negatywnych konsekwencji.

Ważna rola zabawy

Warto pamiętać również o tym, że rozwój poznawczy mogą wspierać proste zabawy. Jedną z nich jest zabawa w „czerwone światło, zielone światło”. Zadaniem dziecka jest słuchanie komend „policjanta”. Kiedy mówi on: „zielone światło”, dziecko idzie. „Czerwone światło” oznacza zaś konieczność zatrzymania się. Tego rodzaju zabawy pomagają w nauce dostrzegania sygnałów z mięśni i stawów oraz zarządzania swoim działaniem.

Zdolność skupiania uwagi bierze się m.in. z posiadania świadomości własnego ciała. Świadomość tę rozwijają zabawy, które polegają np. na naśladowaniu zwierząt. Dziecko może wcielić się w rolę konia, psa czy chomika naśladując ich ruchy i dźwięki. Ciekawą zabawą jest mówienie na różne sposoby: wolno, szybko, w smutny/wesoły sposób, głośno, cicho itd. Świetnie sprawdzić mogą się również zabawy sensoryczne angażujące wszystkie zmysły. Rodzic ma więc możliwość wspierania rozwoju poznawczego dziecka na bardzo różne sposoby.

---

Czy ten artykuł był: