Rozwój emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jedną z 10 umiejętności życiowych, które pomagają w lepszym radzeniu sobie w zmieniającym się środowisku, jest radzenie sobie z emocjami (coping with emotions).

Rozumiane jest jako stosowanie jakiejś strategii, np, w celu obniżenia napięcia czy wyrażania złości. Inną umiejętnością życiową jest także empatia – zdolność do postawienia się w czyjejś sytuacji, współodczuwania. Obie te umiejętności są ważne na każdym etapie życia i warto od początku je rozwijać. W poniższym tekście piszę o tym, jak wspierać rozwój emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym.

Kompetencje emocjonalne, które rozwijają dzieci w wieku przedszkolnym, są także bardzo ważne przy korzystaniu z komputera czy Internetu. Jeśli są odpowiednio rozwijane, to mogą w przyszłości działać jak parasol, chroniąc przed różnymi niebezpieczeństwami związanymi z używaniem cybermediów.

1. Lepsze rozumienie i wyrażanie emocji poza światem cyfrowym może przyczynić się do lepszego radzenia sobie w trudnych sytuacjach w Internecie (np. podczas przegrywania w grze komputerowej).
2. Warto pokazywać dzieciom różne strategie radzenia sobie z napięciem, aby jedynym dostępnym sposobem poradzenia sobie z dyskomfortem nie była aktywność w Internecie.
3. Budowanie od początku akceptacji i zaufania może przyczynić się do tego, aby dziecko w przyszłości chętniej zwracało się do opiekuna z problemami – także tymi, które dotyczą aktywności w Internecie. 
4. Wzmacnianie empatii i nauka radzenia sobie w trudnych sytuacjach jest ważna, aby dziecko samo nie było sprawcą internetowej przemocy. 
5. Okazywanie dzieciom empatii uczy je także, w jaki sposób jedna osoba może być dla drugiej wsparciem. 

Dziecko a emocje

Obszar związany z emocjami u dziecka w wieku przedszkolnym intensywnie się rozwija. Dziecko coraz lepiej:

• używa słownictwa dotyczącego emocji, 
• rozróżnia emocje,
• rozpoznaje swoje emocje i innych ludzi,
• rozumie powody powstawania różnych emocji,
• rozumie, że inne osoby mogą czuć coś innego niż ono,
• uczy się sposobów wyrażania emocji bezpiecznych dla niego i akceptowanych społecznie.

W tym czasie ważne dla dziecka jest, gdy dorośli pokazują, że:

• emocje są naturalne i potrzebne,
• można o nich mówić i je wyrażać w różny sposób,
• różne osoby mogą przeżywać różne emocje,
• nie wszystkie sposoby wyrażania emocji są bezpieczne dla dziecka i innych,
• można nauczyć się wielu sposobów i używać ich w różnych sytuacjach.

Czy istnieją negatywne emocje?

Czasami słyszy się, że niektóre emocje są uznawane za pozytywne, a inne – za negatywne. Mówi się tak między innymi o złości czy smutku. Przeżywanie ich wiele osób uważa za nieprzyjemne. Przyjrzyjmy się przez chwilę złości. Ona, podobnie jak wszystkie emocje, nie jest ani pozytywna, ani negatywna. Mówi nam, że nasze granice zostały naruszone. Pojawia się, gdy mamy poczucie krzywdy lub czujemy frustrację. Może dziać się to między innymi w sytuacji porażki. Także wtedy, gdy nie możemy dostać lub osiągnąć czegoś, na czym nam zależało. Podobnie jest u dzieci. Wielu rodziców obserwuje, że dzieci złoszczą się, gdy przegrywają w grę, gdy rodzic nie zgadza się na obejrzenie kolejnej bajki lub gdy kolega zabiera im zabawkę. Pojawiające się wtedy emocje są zupełnie naturalne. Dzieci w wieku przedszkolnym nie zawsze jednak umieją sobie w tych trudnych sytuacjach radzić. Sprawia to, że pod wpływem złości, smutku czy rozczarowania podejmują różne zachowania, takie jak np. bicie czy gryzienie. Warto pokazywać dzieciom sposoby radzenia sobie z emocjami, które poprawią ich samopoczucie, a jednocześnie są bezpieczne dla nich samych oraz innych osób. Przykładem takiego sposobu jest kilkukrotne zaciskanie i rozluźnianie ręki na gniotku – sposób ten przynosi ulgę, nie krzywdząc dziecka ani drugiej osoby.

Gdy pojawiają się emocje…

W sytuacji, gdy dziecko odczuwa silne emocje, szczególnie ważny jest dla niego wspierający dorosły. A. Faber i E. Mazlish zaproponowały swój sposób na pokazanie dzieciom, że akceptujemy ich emocje. Możemy omówić je na wyobrażonej sytuacji:

Chłopiec gra w grę w aplikacji na telefonie. Wkłada w to dużo wysiłku. Po paru minutach gra kończy się przegraną chłopca.

1. Wysłuchaj uważnie dziecka
   Tata chłopca słyszy: „Głupia gra! Nie da się w nią wygrać!”. Siada obok niego na kanapie. Patrzy na niego.
2. Zaakceptuj uczucia dziecka
   Patrzy na chłopca ze zrozumieniem, mówi „hmm”. Słyszy, jak dziecko mówi: „Nienawidzę tej gry! Nigdy nie udaje mi się wygrać!”.
3. Nazwij emocje dziecka 
   Tata patrząc na chłopca mówi: „Widzę, że zaciskasz pięści i mocno tupiesz, chyba bardzo cię to rozzłościło!”. Chłopiec mówi: „Tak, głupia ta gra, znowu przegrałem! Zabrakło mi tylko dwóch punktów!”. Tata odpowiada: „A, rozzłościło cię, że brakowało ci tylko dwóch punktów do wygranej!”. Chłopiec mówi: „Tak! Byłem tak blisko!”. Tata ze zrozumieniem odpowiada: „Można się naprawdę rozzłościć, gdy jest się tak blisko osiągnięcia celu!”.
4. Zamień pragnienie dziecka w fantazję 
   Tata dodaje: „Wiesz co? „Gdybym miał magiczną różdżkę, to chętnie wyczarowałbym dla ciebie te dwa punkty, a nawet jeszcze więcej!”.

Czasami dzieci mogą potrzebować także pokazania sposobów, jak wyrażać i lepiej rozumieć emocje. Można zaproponować:

• „Może spróbujesz narysować złość, którą teraz czujesz?”
• „Może chciałabyś kilka razy ścisnąć mocno gniotka lub plastelinę?”
• „Chciałbyś się przytulić?”
• „Gdyby twój smutek był zwierzęciem, to jakim?”
• „Gdyby twoja radość była kolorem, to jakim?”
• „Może chciałabyś podmuchać mocno powietrze? Możemy spróbować razem kilka razy wciągnąć mocno powietrze i wypuścić.”

Poznawanie sposobów wyrażania emocji jest bardzo ważne w wieku przedszkolnym. Zwłaszcza młodsze dzieci często wyrażają emocje poprzez bicie, gryzienie czy rzucanie zabawkami. Dzieje się tak dlatego, że jeszcze nie umieją robić tego inaczej. Pomocne więc jest pokazanie im bardziej bezpiecznych sposobów wyrażania emocji. W przyszłości dzieci będą mogły z nich skorzystać. Dlatego też ważne jest pokazywanie sposobów na własnym przykładzie. Warto wykorzystywać do tego sytuacje życia codziennego. Nazywamy to modelowaniem. Jest ono jednym ze sposobów uczenia się. Można na przykład powiedzieć: „Dzisiaj rozzłościłam się, gdy… Gdyby moja złość była wtedy zwierzęciem, to byłaby… Pomogło mi…” lub „Jestem teraz rozzłoszczona, ponieważ… Zamierzam…” (warto pokazać, w jaki sposób można wyrazić złość, np. prezentując techniki oddechowe). 

Jakie są sposoby wspierania dziecka?

• Czytanie bajek o emocjach. Zdawanie pytań: „Jak bohater bajki poradził sobie w tej sytuacji?”, „Próbowałeś tego sposobu?”, „Może następnym razem, gdy któryś z nas poczuje złość, spróbujemy zrobić…?”. Można także wspólnie z dzieckiem stworzyć bajkę.
• Uczenie ćwiczeń relaksacyjnych. Mogą to być ćwiczenia oparte na oddechu. Przykładem jest wdychanie i wydychanie powietrza, obserwując jak brzuch się podnosi i opada. Można także udawać, że dmucha się na zmarznięte ręce lub studzi gorący napój powoli wdychając i wydychając powietrze. Warto również ćwiczyć uważność. Jednym z przykładów ćwiczenia uważności jest: „Może zagramy w grę? Nazwij pięć rzeczy, które widzisz. Potem ty możesz mnie o coś zapytać.” Odpowiednio można zapytać o dźwięki, dotyk, zapach. Szukać wspólnie przedmiotów w danym kolorze lub funkcji.
• Granie w gry, także te związane z emocjami. W przypadku przegranej lub wygranej warto wspierać dziecko w przeżywanych emocjach. Można powiedzieć: „Widzę, że chyba bardzo cieszy cię wygrana w grze. Gratuluję!”. A także: „Widzę, że chyba jest ci smutno. Wydaje mi się, że bardzo ci zależało, aby być na mecie pierwszym.”
• Zwiększanie słownictwa związanego z emocjami. Warto używać różnych słów, zależnie od sytuacji. Przykładem jest irytacja – złość – gniew – wściekłość. 
• Zwracanie uwagi na mimikę i mowę ciała. Można ćwiczyć miny, użyć lustra lub obrazków czy zdjęć. Pokazywać, jak wyglądają usta, oczy, ręce czy nogi. Można także zachęcić dziecko, by sprawdziło, jak czuje ciało, które jest napięte lub rozluźnione. Może to zrobić zaciskając i rozluźniając pięści.
• Proponowanie zabaw z emocjami. Przykładem może być rysowanie danej emocji. Wyobrażanie sobie jej jako zwierzęcia, koloru, przedmiotu, melodii. Wybijanie rytmu np. na bębenku czy cymbałkach do danej emocji. W takiej zabawie nie ma dobrych i złych odpowiedzi. Każdy może mieć swoje pomysły.
• Zwiększanie wiedzy na temat emocji przy codziennych zabawach. Na przykład grając w szukanie par można wykorzystać obrazki pokazujące różne emocje. Po znalezieniu pary rozmawiać z dzieckiem, co to za emocja i po czym poznajemy, że to akurat ona.
• Zachęcanie do wyrażania opinii. Zwłaszcza gdy dotyczy ona wspólnych aktywności. Można razem wybrać miejsce wyjścia na spacer czy rodzinną grę.
• Traktowanie z empatią innych ludzi oraz zwierząt. Pokazywanie dziecku, w jaki sposób można uwzględnić ich uczucia i potrzeby. Przykładem jest pokazanie, w co i jak można bawić się z młodszą kuzynką. Można też pokazać dziecku, co oznaczają sygnały wysyłane przez psa (np. ziewanie czy ślinienie się). 
• Zwracanie uwagi na to, co mogą czuć inni. Docenianie dziecięcej troski o drugą osobę. Rozmawianie na temat różnych sytuacji oraz tego, co mogłoby być pomocne.
• Zadbanie o ruch, dietę i sen. Gdy fizycznie czujemy się dobrze, łatwiej nam poradzić sobie w trudnych sytuacjach. 

Dzieci rozwijają kompetencje emocjonalne już od początku swojego życia. Zwłaszcza wtedy ważni są wspierający dorośli, którzy pokażą, czym są emocje i w jaki sposób można je wyrażać.

---

Czy ten artykuł był: