Umiejętności społeczne a życie szkolne

Na stronie kampanii Pierwsze kroki w (cyber)Świecie można znaleźć wiele wartościowych tekstów na temat rozwoju społecznego dzieci. Dotyczą one m.in. relacji w rodzinie, relacji dziecka z rówieśnikami oraz tego, jak wspierać je w rozwijaniu umiejętności radzenia sobie z konfliktami.

Co dają dziecku umiejętności społeczne?

Umiejętności społeczne można określić jako supermoce, które pomagają nam w nawiązywaniu przyjaźni, budowaniu relacji i zachowywaniu się odpowiednio do sytuacji. Ułatwiają nam one życie nie tylko w domu i wśród przyjaciół, ale również w szkole i w szerszym otoczeniu.

Umiejętności społeczne pozwalają dziecku rozumieć, co dzieje się wokół niego. Dzięki nim prawidłowo interpretuje ono to, co widzi, słyszy i czuje. A jeśli nie rozumie napływających do niego informacji, to umiejętności społeczne pozwalają mu pytać i szukać wsparcia u innych osób.

Praktyczne ćwiczenie. Przyjrzyjcie się wspólnie dowolnej ilustracji przedstawiającej sytuację z udziałem innych ludzi. Może to być grupa bawiących się dzieci, konflikt między przyjaciółmi czy wspólne sprzątanie szkolnego podwórka. Zachęć dziecko, by powiedziało, co jego zdaniem przedstawia ten obrazek. Możesz zapytać również o to, co:

• widzi i czuje patrząc na tę scenę,
• co mogą czuć poszczególne osoby biorące w niej udział,
• czego mogą potrzebować,
• co ono chciałoby zrobić, gdyby uczestniczyło w tej sytuacji.

Do wykonywania tego rodzaju ćwiczeń możecie wykorzystywać również realne sytuacje, których wraz z dzieckiem jesteście świadkami. Takie ćwiczenia pozwalają dziecku rozwijać umiejętność rozumienia sytuacji społecznych.

Dziecko wykorzystuje swoje umiejętności społeczne nie tylko w kontaktach z domownikami i najbliższymi przyjaciółmi. Im jest starsze, tym częściej korzysta z nich w kontaktach z innymi dorosłymi i szerszą grupą dzieci, np. w przedszkolu i szkole. Umiejętności społeczne mają wpływ na bardzo wiele obszarów życia. Dziecko wykorzystuje je m.in., gdy rozmawia z nauczycielem, zgłasza się do odpowiedzi, wypożycza książkę w bibliotece czy omawia z kolegami i koleżankami z klasy projekt, który wspólnie realizują. Kiedy dziecko jest w klasie lub grupie przedszkolnej, powinno przestrzegać obowiązujących reguł i zachowywać się w odpowiedni sposób. Pomagają mu w tym właśnie kompetencje społeczne.

Praktyczne ćwiczenie. Porozmawiaj z dzieckiem o tym, jakie reguły panują w jego klasie lub grupie przedszkolnej. Zastanówcie się wspólnie, czy i dlaczego są one ważne. Do często występujących w szkolnej rzeczywistości reguł należy:

• podnoszenie ręki, gdy chce się zabrać głos,
• uważne słuchanie na lekcji,
• używanie zwrotów grzecznościowych,
• szanowanie odmiennych opinii,
• życzliwe traktowanie kolegów i koleżanek,
• czekanie na swoją kolej,
• szanowanie prywatności i przestrzeni osobistej innych osób,
• zasłanianie ust podczas kaszlu i kichania.

Warto, aby dziecko miało świadomość, że kiedy nie przestrzega tego rodzaju zasad, może krzywdzić, zasmucać bądź denerwować inne dzieci. Działa również na własną niekorzyść – zwykle dzieciom, które podchodzą lekceważąco do norm społecznych trudniej jest znaleźć przyjaciół. Bywa, że takie osoby początkowo wzbudzają pewną fascynację i zainteresowanie. Trudno jest jednak dłużej przyjaźnić się z kimś, kto zachowuje się hałaśliwie, nie potrafi poczekać na swoją kolej czy też krytykuje każdego, kto myśli inaczej niż on. Kiedy zaś postępujemy zgodnie z normami społecznymi, inni czują, że ich szanujemy. Dzięki temu spędzanie z nami czasu jest zdecydowanie przyjemniejsze.

Razem!

Bardzo ważną kompetencją społeczną jest umiejętność współdziałania i kontrolowania emocji, gdy coś nie idzie zgodnie z planem. Umiejętności te mogą bardzo się przydać w szkolnej rzeczywistości. Zdarza się, że dzieci nie potrafią czekać na swoją kolej, zachowują się wobec innych niewłaściwie, gdy przegrywają lub porzucają wspólną zabawę zawsze, gdy okazuje się, że nie są najlepsze. Może się zdarzyć, że gdy inne dzieci po raz kolejny zobaczą takie zachowania, zaczną unikać kontaktu z taką osobą.

Praktyczne ćwiczenie: Przeczytajcie wspólnie dwa poniższe przykłady. Zastanówcie się, który z chłopców potrafi grać zespołowo, współpracować i przegrywać w sposób, by nie ranić innych. Porozmawiajcie o tym, który z nich ma większe szanse na zbudowanie trwałych przyjaźni.

Podczas meczu Leon podaje piłkę do innych dzieci tak, by jego drużyna miała jak największe szanse na wygraną. Kiedy któremuś z kolegów coś się nie udaje, chłopiec ignoruje to – nie ocenia i nie krytykuje innych. Czasem, gdy piłka przelatuje przez ogrodzenie, Leon zgłasza się na ochotnika, by po nią pójść. Zdarza się, że mecz jest przegrany. Wtedy Leon (choć oczywiście woli wygrywać) mówi do kolegów z przeciwnej drużyny: „To był super mecz!”. Kiedy chłopiec i jego przyjaciele trenują różne triki piłkarskie mając do dyspozycji jedną piłkę, Leon proponuje, by robili to na zmianę, aby każdy miał szansę poćwiczyć.

Marek bardzo lubi grać w piłkę nożną, ale tylko wtedy, gdy jego drużyna wygrywa. A w zasadzie wtedy, gdy to jemu udaje się strzelić gola. Dlatego często podczas meczów nie podaje piłki do innych dzieci, nawet jeśli zwiększyłoby to szanse na wygraną. Kiedy jego koledzy popełnią błąd, Marek krzyczy na nich bądź wyśmiewa ich. A gdy jego drużyna przegrywa, mówi: „To niesprawiedliwe!”. Kiedyś ze złości wyrzucił piłkę za ogrodzenie.

Niektórym dzieciom trudno jest radzić sobie z nieprzyjemnymi emocjami, również tymi związanymi z rywalizacją. Rolą dorosłych jest wspieranie ich w procesie nauki samoregulacji emocjonalnej. Można to robić m.in. wspólnie przyglądając się emocjom i potrzebom dziecka, ucząc wyrażania ich i szukania konstruktywnych strategii zaspokajania potrzeb. Poniższy dialog pokazuje, jak można to robić:

Mama: Widzę, że bardzo zdenerwowałeś się, gdy przypomniałam ci, że już czas wyłączyć komputer, choć wspólnie ustaliliśmy, że skończysz grę o 18:00.

Dziecko: Tak, to mnie wkurzyło! Nienawidzę, jak muszę kończyć grę.

Mama: Cieszę się, że mówisz mi o swoich uczuciach. Widzę, że takie sytuacje naprawdę cię złoszczą.

Dziecko: Tak, boję się, że jak wyłączę komputer, nie będę miał co robić. Nie wiem wtedy, w co się bawić.

Mama: Myślę, że to normalne, że chwilę po skończeniu robienia czegoś, co bardzo nas wciągnęło, czujemy się rozbici. Jednocześnie czuję się smutna i rozzłoszczona, gdy na mnie krzyczysz. Proszę cię o to, żebyś mówił mi o swoich emocjach w sposób, który nie będzie mnie ranił. Masz pomysł, jak można to zrobić?

Dziecko: Może po prostu powiem ci, że jestem zły, że muszę kończyć grę i nie wiem, co robić przez resztę popołudnia?

Mama: To świetny pomysł. Zawsze chętnie dowiem się, co czujesz. Co powiesz na to, żeby stworzyć listę zabaw i aktywności, którymi lubisz się zajmować? Kiedy wyłączasz grę, możesz o nich nie pamiętać. Wtedy lista mogłaby okazać się pomocna.

Dziecko: Podoba mi się ten pomysł.

W ramach kampanii Pierwsze kroki w (cyber)Świecie piszemy również o samoregulacji emocjonalnej i radzeniu sobie z emocjami: https://pierwszekroki.net/frustracja-jako-sprzymierzeniec-rozwoju/, https://pierwszekroki.net/jak-byc-lepszym-rodzicem-cz-3/, https://pierwszekroki.net/jak-byc-lepszym-rodzicem-cz-4/, https://pierwszekroki.net/rozwoj-emocjonalny-dzieci-w-wieku-przedszkolnym/.

Bądźmy dla siebie życzliwi

Dziecko uczy się bycia życzliwym, gdy samo doświadcza życzliwości. Dlatego tak ważne jest, by było przez swoich najbliższych traktowane z szacunkiem i miłością. Niestety, czasem zdarza się, że dorośli nie traktują dzieci z należnym im szacunkiem. Bywa, że dzieje się tak przez nieuwagę i wbrew zamierzeniom. Czasem również dorośli nadużywają swojej władzy rodzicielskiej i myślą, że rolą rodzica jest „rządzenie dzieckiem”. O sztuce dobrego rodzicielstwa pisaliśmy tu: https://pierwszekroki.net/wspieranie-rodzicow-w-wychowywaniu-dziecka/, https://pierwszekroki.net/jak-dbac-o-biologiczne-potrzeby-dziecka/, https://pierwszekroki.net/byc-blisko-swego-dziecka/, https://pierwszekroki.net/wychowanie-bez-etykiet/, https://pierwszekroki.net/jak-byc-lepszym-rodzicem-cz-1/. Istotne jest również stawianie przed dzieckiem wymagań, także tych związanych z życzliwością. Dobrze jest więc zachęcać je, by było pomocne oraz okazywało innym serdeczność, np. poprzez:

• przytrzymanie drzwi starszej osobie,
• wysłanie do babci kartki z życzeniami bądź podarowanie jej własnoręcznie wykonanej laurki,
• złożenie życzeń urodzinowych cioci,
• interesowanie się innymi osobami, np. zapytanie o to, jak podobał im się obejrzany wspólnie film,
• zaproponowanie pomocy przy odrabianiu lekcji,
• napisanie miłego liściku do przyjaciela.

Jest duża szansa, że dziecko zachęcane przez rodziców do tego rodzaju aktów życzliwości będzie przejawiało je również w życiu szkolnym – wobec nauczycieli, kolegów i koleżanek. Dzięki temu łatwiej będzie mu odnaleźć się w klasie i nawiązać pozytywne relacje z innymi uczniami. Kierowanie się życzliwością przynosi radość obu stronom.

Praktyczne ćwiczenie. Istnieje wiele sposobów na okazywanie innym życzliwości w szkolnej przestrzeni. Ważne jest, by robić to „bez powodu”, a nie po to, by uzyskać korzyści. Stwórzcie listę szkolnych aktów życzliwości, którymi dziecko lubi obdarzać innych i które są „w jego stylu”. Ważne jest bowiem, by dobroć wypływała z nas naturalnie. Niektórzy lubią mówić innym miłe rzeczy, inni zaś naturalniej czują się, gdy udzielają praktycznej pomocy. Porozmawiajcie o tym, jak czujemy się, gdy zachowujemy się wobec innych życzliwie. Lista szkolnych aktów życzliwości może stanowić dla dziecka przypomnienie o tym, że warto być życzliwym.

Rozmowy z dorosłymi

Przedszkole i szkoła to miejsca, gdzie dzieci wchodzą w relacje nie tylko z rówieśnikami, ale również z dorosłymi**. Rozmowa z dorosłymi, którzy nie należą do bliskiej rodziny, bywa dla wielu dzieci stresującą czynnością**. W efekcie niektóre z nich unikają takich interakcji – nie zgłaszają się do odpowiedzi, nie dzielą przemyśleniami, unikają załatwiania spraw w stołówce, w sekretariacie czy w bibliotece.

Poza codziennym wspieraniem rozwoju poczucia własnej wartości dziecka, warto zachęcać je do opuszczania od czasu do czasu swojej strefy komfortu¹. Dobrze jest więc wyjaśnić dziecku, że choć w takich sytuacjach możemy czuć się nieswojo, pozwala nam to budować poczucie pewności siebie. Z czasem coś, co wywoływało w nas stres, staje się dla nas neutralne, a niekiedy nawet przyjemne.

Praktyczne ćwiczenie. Stwórzcie wspólnie z dzieckiem słoik wyzwań. Na małych karteczkach zapiszcie wyzwania związane z relacjami z dorosłymi, np.:

• zapytaj nauczycielkę o jej ulubiony kolor,
• poproś panią z biblioteki o polecenie książki przygodowej,
• zaproponuj nauczycielowi pomoc w rozdawaniu materiałów,
• zapytaj znajomego dorosłego o to, jak minął mu weekend,
• zgłoś się do odpowiedzi,
• porozmawiaj z nauczycielem dyżurującym na korytarzu,
• powiedz pracownikowi szkolnej stołówki, że obiad był pyszny (jeśli naprawdę tak myślisz).

Każdego dnia dziecko może losować jedno wyzwanie i starać się je zrealizować. Pomoże mu to w stopniowym oswajaniu się z interakcjami z dorosłymi.

Umiejętności społeczne online

Najważniejszą zasadą dotyczącą umiejętności społecznych w świecie online jest to, że centrum życia dziecka powinny stanowić relacje odbywające się w rzeczywistości. Kontakty poprzez urządzenia ekranowe mogą być zaś sposobem na wzbogacenie życia towarzyskiego dziecka.

Drugą bardzo ważną zasadą jest to, że dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym powinny korzystać z urządzeń ekranowych w obecności rodzica. To nie tylko kwestia bezpieczeństwa, ale i możliwości rozmawiania na bieżąco o tym, co dzieje się w rzeczywistości online.

Dzieci na tym etapie życia nie powinny mieć jeszcze kont na portalach społecznościowych. Zdarza się jednak, że wchodzą już w różnego rodzaju interakcje w sieci, np. wymieniają wiadomości z koleżanką lub kolegą z klasy, prowadzą wideorozmowę czy wspólnie grają w grę online (każdy ze swojego domu).

Umiejętności społeczne są ważne również w sieci. Oto zasady, o których dziecko powinno pamiętać:

• W sieci należy zachować ostrożność i ograniczone zaufanie. Każdy może tu bowiem podawać się za kogoś, kim nie jest. Oczywiście, kiedy taka osoba robi coś złego i zostanie to zgłoszone, policja może ją zidentyfikować. Nie mamy jednak możliwości robić tego na bieżąco, gdy poznajemy kogoś nowego. Ostrożność polega m.in. na niepodawaniu innym informacji na swój temat, takich jak adres czy nazwisko.
• W przestrzeni online nie należy mówić i robić niczego, czego nie zrobiłoby się w świecie rzeczywistym. Po pierwsze dlatego, by nikogo nie ranić. Po drugie, w sieci nikt nie jest anonimowy, a co za tym idzie – każdy, kto robi za jej pośrednictwem niewłaściwe rzeczy, może ponieść tego konsekwencje. Warto pamiętać o tym, że to, co robimy w sieci, można utrwalić poprzez wykonanie tzw. zrzutu ekranu. Ludzie mogą to sobie nawzajem pokazywać i udostępniać. W efekcie nasza działalność online może zostawiać trwałe ślady. Jest to jeden z powodów, dla których warto zachować powściągliwość.
• Życzliwe i kulturalne zachowanie obowiązuje nas nie tylko w świecie rzeczywistym, ale również w sieci.
• Nie wszyscy użytkownicy Internetu zachowują się właściwie. Jeśli dziecko czuje się czymś, co tam widzi, zaniepokojone czy zasmucone, powinno powiedzieć o tym rodzicom.

Dobrze jest więc rozmawiać z dzieckiem nie tylko o bezpieczeństwie w sieci, ale również o emocjach i relacjach, jakie się tam pojawiają. W przestrzeni wirtualnej obowiązują bowiem te same reguły empatii, życzliwości i kulturalnego zachowania, co w przedszkolu czy szkole. Warto wspólnie przyglądać się sytuacjom, które pojawiają się np. w grach czy podczas rozmów online. Można wówczas rozmawiać o tym, co mogło sprawić drugiej osobie przykrość, jak można to naprawić, jak zareagować inaczej, jak okazywać wsparcie itd.

We wspieraniu rozwijania przez dziecko umiejętności społecznych – wykorzystywanych, gdy rozmawiamy z ludźmi twarzą w twarz oraz w przestrzeni online – nieoceniona jest rola rodziców. To oni pokazują mu od najmłodszych lat, jak warto postępować w różnych sytuacjach, również tych, które mają miejsce w sieci. Ich zadaniem jest również skłanianie dziecka do refleksji nad tym, że za ekranem są prawdziwi ludzie, ze swoimi emocjami i potrzebami. Towarzysząc mu w zdobywaniu doświadczeń w relacjach mamy szansę pokazać mu, że oba te światy nie są od siebie oddzielone. W obu obowiązuje bowiem kierowanie się tymi samymi wartościami – empatią, życzliwością i szacunkiem.

---

Czy ten artykuł był: